Radyasyon nedir?
Elektromanyetik dalgalarına veya parçacıklar biçimindeki enerji aktarımına radyasyon denmektedir. Maddenin temel yapısını atomların meydana getirdiğini bilmekteyiz. Atom, proton ve nötronlardan oluşan bir çekirdek ile bunun etrafında dönen elektronlardan oluşur. Atom çekirdeğinde olan nötronların sayısı, proton sayısından fazlaysa kararsız bir yapı göstermektedir ve çekirdekteki nötronlar dönüşür.
β- (negatron) yayarlar. Protonların sayısı, nötron sayısından fazlaysa protonlar dönüşür. β+ (positron) yayarlar. Nöronlar ve protonlar atom çekirdeğinden ayrılır. Kararlı olmayan atomun çekirdeği gama (γ) ışını yayar. Ağır çekirdekler alfa (α) ışını (helyum çekirdekleri) yollayabilir veya fizyon reaksiyona uğrayabilirler. Bu şekilde parçalanan maddelere ‘radyoaktif madde’ denir. Etrafa ve çevreye yayılan alfa, beta ve gama gibi ışınlara ise ‘radyasyon’ adı verilir.
Radyasyonun zararları nelerdir?
Elektromanyetik spektrumun farklı parçaları ultraviyole ışınlar, görülebilen ışınlar, kızıl ötesi ışınlar, mikro dalgalar, radyo dalgaları X ışınları ve γ-ışınlarıdır. Frekans ve dalga boyları, elektromanyetik alanlar ile tanımlanmaktadır. Çok yüksek frekanslarda olan X ışınları ve γ- ışınları, meydana gelen radyasyon kimyasal bağlarını parçalayacak kadar fazla enerjisi bulunmaktadır.
Bu radyasyona iyonlaşan radyasyon denmektedir. İyonlaşmış elektromanyetik radyasyon, hücre çekirdeğinde bulunan DNA’yı parçalayabilecek kadar enerjiye sahiptir. Hücre çekirdeğindeki DNA’nın zarar görmesi hücreler ölmesi demektir. Bu durum sonucunda zarar gören doku ya da DNA’da çok az bir tahrip, kansere yol açıp kalıcı değişiklikler meydana getirir.
Radyoaktif kirleticilerin başında olan insan, hayvanların ve bitkilerin sağlığına olumsuz etkiler yapar. Çevreyi ve çevrede var olan ekolojik dengeyi bozar. Canlılar üzerindeki en büyük etkisi ise genetik değişikliklerine yol açmasıdır.
Yaş, tür ve organlara göre radyasyonun verdiği etki değişiklik göstermektedir.
En fazla etkilenen organ gözdür. Bunun sonucunda görme zayıflığı, katarakt ve göz uyumunun yavaşlamasına neden olmaktadır.
Derimiz ise radyasyona daha dayanıklıdır. Radyasyonun zararları zaman içinde görülür.
Röntgen ışınları veya X ışınları bağlantılı olan maddelerin elektron kaybetmelerine (iyonize olmalarına) neden olmaktadır. Bu ışınlarda yüksek enerjili radyasyon vardır. Tanı amaçlı filmlerin çekilmesinde kullanılan bu ışınlar doza bağlı etkileri de değişiklik gösterir. Hücre bölünmeleri veya genetik yapılarda tahriplere neden olabilir. Röntgen ışınlarının da içinde olduğu iyonize radyasyona en dayanıksız olan hücreler hızlı bölünen hücre çeşitleridir. Bu yüzden fetüs ve fetüse ait olan dokularda en fazla zarar beklenilir. Temas edilen doku etkilenir, ışınlar vücut içinde dolaşmaz.
Radyasyonun sağlık üzerindeki etkileri nelerdir?
İnsanlar belli bir miktarda doğadan radyasyon alırlar. MR, çektirilen tomografiler, yapılan uçak seyahatleri, çene ve diş röntgenleri gibi birçok yerden radyasyona maruz kalıyorlar. Uçuş rotasına göre 40 bin feet yükseklikteki bir uçuş saatte 3 ile 9 milisievert radyasyona yol açabilmektedir. Bir diş röntgeni 10 milisieverte denk gelmektedir.
Bir yılda bir insan havadan ve topraktan 1 ile 10 milisievert arasında radyasyon alabilmektedir.
Tüm vücudun bilgisayarlı tomografisi 20-30 milisievert, tek bir organ tomografisi 10 milisievertten az radyasyon almaktadır. İnsan dokularından emilen miktarı belirten “Sievert” birimi radyasyonda kullanılmaktadır. Bir sievert = bin milisievert etmektedir.
Milisievert birimi ABD Çevre Koruma Kurumuna göre farklı radyasyon seviyeleri ve bunun insan sağlığı üzerindeki muhtemel etkileri şunlardır:
- 50-100 milisievert, radyasyona maruz kalmak kanın kimyasını bozmaktadır.
- 500 milisievert, saatler içinde bulantıya yol açıyor.
- 700 milisievert: kusma
- 750 milisievert, 2-3 hafta içinde saç dökülmesi
- 900 milisievert, ishal
- 1000 milisievert, kanama
- 4000 milisievert, tedavi uygulanmadıysa 2 ay içinde muhtemel ölüm.
- 10.000 milisievert, bağırsaklarda tahribat, iç kanama, 1-2 hafta içinde ölüm.